Jakie są konsekwencje prawne dla nauczycieli podczas wycieczek szkolnych?

Nauczyciele organizujący wycieczki szkolne ponoszą pełną odpowiedzialność prawną za powierzonych ich opiece uczniów. Odpowiedzialność ta rozpoczyna się w momencie wyjazdu i trwa nieprzerwanie aż do powrotu. Wielu pedagogów nie jest świadomych pełnego zakresu tej odpowiedzialności oraz potencjalnych konsekwencji prawnych wynikających z ewentualnych zaniedbań. W niniejszym artykule szczegółowo omówimy różne rodzaje odpowiedzialności prawnej nauczycieli podczas wycieczek szkolnych oraz wyjaśnimy okoliczności, w których mogą oni zostać pociągnięci do odpowiedzialności.

Rodzaje odpowiedzialności prawnej nauczycieli na wycieczkach

Odpowiedzialność prawna nauczycieli podczas wycieczek szkolnych dzieli się na kilka kategorii, z których każda wynika z odmiennych przepisów i wiąże się z różnymi konsekwencjami. Zgodnie z obowiązującymi regulacjami, nauczyciel może ponosić odpowiedzialność: porządkową, dyscyplinarną, karną oraz cywilną.

Odpowiedzialność porządkowa wynika bezpośrednio z przepisów Kodeksu pracy oraz art. 75 ust. 2 Karty Nauczyciela. Dotyczy ona przypadków naruszenia porządku i dyscypliny pracy. W kontekście wycieczek szkolnych może to oznaczać nieprzestrzeganie regulaminu wycieczki czy lekceważenie przepisów BHP. W takich sytuacjach dyrektor placówki ma prawo zastosować wobec nauczyciela karę upomnienia lub nagany.

Sprawdź także nasz artykuł: Jakie przepisy regulują bezpieczeństwo uczniów podczas wycieczek szkolnych?

Z kolei odpowiedzialność dyscyplinarna pojawia się, gdy nauczyciel uchybia godności zawodu lub nie wypełnia obowiązków określonych w art. 6 Karty Nauczyciela. W tym przypadku kary są znacznie poważniejsze i obejmują: naganę z ostrzeżeniem, zwolnienie z pracy, zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania do zawodu nauczycielskiego przez 3 lata, a w najbardziej drastycznych przypadkach nawet wydalenie z zawodu nauczycielskiego.

Najpoważniejsze konsekwencje wiążą się z odpowiedzialnością karną i cywilną, które dotyczą najcięższych zaniedbań skutkujących szkodą dla uczniów lub innych osób. Ten rodzaj odpowiedzialności regulują przepisy Kodeksu karnego i Kodeksu cywilnego.

Obowiązki nauczyciela podczas wycieczki szkolnej

Aby uniknąć odpowiedzialności prawnej, nauczyciel musi dokładnie znać i sumiennie wypełniać swoje obowiązki. Organizacja i udział uczniów w wycieczce są realizacją zadań statutowych szkoły, co oznacza, że nauczyciel działa w ramach swoich obowiązków służbowych.

Podstawowym obowiązkiem nauczyciela jest zapewnienie bezpieczeństwa uczniom przez cały czas trwania wycieczki. Warto podkreślić, że nauczyciel musi sprawować stały nadzór nad uczestnikami – w praktyce oznacza to, że nie istnieje pojęcie „czasu wolnego” dla uczniów podczas wycieczki. Do kluczowych obowiązków nauczyciela należą:

• Opracowanie programu i regulaminu wycieczki oraz przedłożenie ich dyrektorowi szkoły do akceptacji
• Uzyskanie pisemnej zgody rodziców lub opiekunów prawnych na udział dzieci w wycieczce
• Dokładne zapoznanie uczniów i rodziców z programem oraz regulaminem wycieczki
• Systematyczne sprawdzanie stanu liczebnego uczniów przed wyruszeniem z każdego miejsca pobytu, podczas zwiedzania, przejazdu oraz po przybyciu do punktu docelowego
• Ciągłe dyscyplinowanie uczestników wycieczki
• Koordynowanie akcji ratunkowej w przypadku wypadku

Co istotne, nauczyciel nie ma prawa samodzielnie przeszukiwać odzieży ani bagażu ucznia – jest to czynność zastrzeżona wyłącznie dla funkcjonariuszy policji. Jeśli pojawi się podejrzenie, że uczeń posiada środki psychoaktywne, nauczyciel może jedynie poprosić o pokazanie zawartości torby czy kieszeni, ale wyłącznie w obecności innej osoby dorosłej, np. drugiego opiekuna wycieczki.

Zajrzyj także do: Kto odpowiada za organizację i bezpieczeństwo podczas wycieczek szkolnych?

Kiedy nauczyciel może uniknąć odpowiedzialności prawnej?

Sam fakt, że podczas wycieczki szkolnej doszło do wypadku, nie oznacza automatycznie, że nauczyciel ponosi za to odpowiedzialność. Nauczyciel może uwolnić się od odpowiedzialności, jeśli udowodni, że przy wykonywaniu pieczy nad uczniami działał z najwyższą starannością i profesjonalizmem.

W tym kontekście kluczowe znaczenie ma kwestia przewidywalności zdarzeń. Jeżeli pomimo rzetelnie prowadzonej opieki dojdzie do zdarzenia z udziałem ucznia, którego nauczyciel obiektywnie nie był w stanie przewidzieć nawet przy dołożeniu najwyższej staranności, nie można przypisać mu winy.

Warto zwrócić uwagę na różnice w interpretacji poszczególnych sytuacji. Inaczej będzie oceniana sytuacja, gdy uczeń ulegnie wypadkowi podczas zorganizowanej aktywności pod bezpośrednim nadzorem nauczyciela, a zupełnie inaczej, gdy zostanie udowodnione, że uczniowie pozostawali bez opieki. W tym drugim przypadku nauczyciel z dużym prawdopodobieństwem zostanie pociągnięty do odpowiedzialności dyscyplinarnej, a w skrajnych przypadkach nawet karnej.

Aktualne problemy i postulowane zmiany

Związek Nauczycielstwa Polskiego systematycznie zwraca uwagę na nieprawidłowości związane z prawami pracowniczymi nauczycieli uczestniczących w wycieczkach szkolnych. Prawa nauczycieli wyjeżdżających na wycieczki szkolne często nie są należycie respektowane, co dotyczy przede wszystkim następujących obszarów:

• Braku formalnego uregulowania wyjazdów jako delegacji służbowych
• Nieuwzględniania w wynagrodzeniu godzin nadliczbowych przepracowanych podczas wycieczki
• Nieprzestrzegania ustawowych norm dotyczących dobowego i tygodniowego czasu pracy
• Braku odpowiedniego wynagrodzenia za pracę wykonywaną poza standardowymi godzinami

W odpowiedzi na te problemy ZNP konsekwentnie apeluje o prawne uregulowanie wyjazdu nauczyciela na wycieczkę szkolną jako polecenia służbowego lub delegacji służbowej. Równolegle trwają prace nad zmianami w Karcie Nauczyciela, które miałyby wejść w życie od 1 września 2025 r. i mogą znacząco wpłynąć na różne aspekty pracy nauczycieli, w tym także na organizację wycieczek szkolnych.

Praktyczne wskazówki dla nauczycieli organizujących wycieczki

Aby zminimalizować ryzyko poniesienia odpowiedzialności prawnej, nauczyciele powinni stosować się do kilku kluczowych zasad i procedur:

1. Dokładne zapoznanie się z aktualnymi przepisami BHP dotyczącymi organizowania krajoznawstwa i turystyki szkolnej
2. Skrupulatne przygotowanie kompletnej dokumentacji wycieczki – programu, regulaminu, karty wycieczki oraz listy uczestników
3. Uzyskanie wszystkich niezbędnych zgód i pozwoleń – od dyrektora szkoły, rodziców uczniów, a w niektórych przypadkach także od właściwych instytucji
4. Prowadzenie nieprzerwanego nadzoru nad uczniami – pamiętając, że nie ma czegoś takiego jak „czas wolny”, a także systematyczne sprawdzanie liczebności grupy
5. Właściwe reagowanie w sytuacjach kryzysowych – np. w przypadku podejrzenia posiadania przez ucznia niedozwolonych substancji, wypadku czy nagłej choroby
6. Odpowiednia organizacja harmonogramu dnia wycieczkowego – zapewnienie uczestnikom wystarczającego odpoczynku, właściwego wyżywienia oraz bezpiecznych warunków zakwaterowania

Należy również pamiętać, że przy ocenie ewentualnych naruszeń i wymierzaniu kar porządkowych dyrektor szkoły powinien brać pod uwagę: rodzaj i wagę naruszenia, stopień zawinienia oraz dotychczasowy stosunek nauczyciela do obowiązków pracowniczych.

Zobacz też: Wycieczki szkolne a prawo oświatowe – co warto wiedzieć?

Znaczenie wycieczek szkolnych i odpowiedzialność nauczycieli

Pomimo potencjalnych zagrożeń prawnych, wycieczki szkolne stanowią nieoceniony element procesu edukacyjnego. Realizują one statutowe zadania szkoły i stwarzają uczniom możliwość zdobywania wiedzy w sposób praktyczny, interaktywny i atrakcyjny, co przekłada się na efektywność nauczania i wychowania.

Warto zauważyć, że nauczyciele podczas wycieczek pełnią jednocześnie wiele funkcji – są opiekunami, przewodnikami, organizatorami, a nawet, jak celnie zauważa ZNP, swoistym „biurem podróży”, ponieważ często samodzielnie przygotowują cały wyjazd od strony logistycznej i merytorycznej. Ta wielozadaniowość, w połączeniu z pełną odpowiedzialnością prawną, sprawia, że organizacja wycieczek szkolnych stanowi poważne wyzwanie zawodowe dla pedagogów.

Dlatego tak istotne jest, aby nauczyciele mieli pełną świadomość zarówno swoich obowiązków, jak i przysługujących im praw. Obecne postulaty Związku Nauczycielstwa Polskiego dotyczące uregulowania kwestii delegacji służbowych, rekompensaty za godziny nadliczbowe oraz prawa do odpowiedniego wypoczynku jasno wskazują, że obecny stan prawny nie zapewnia nauczycielom wystarczającej ochrony podczas realizacji tego typu zadań edukacyjnych.

Planowane na najbliższe lata zmiany w Karcie Nauczyciela mogą przynieść nowe, kompleksowe rozwiązania, które lepiej zabezpieczą interesy nauczycieli, jednocześnie utrzymując wysoki poziom bezpieczeństwa uczniów podczas wycieczek szkolnych. Takie systemowe podejście pozwoliłoby zachować równowagę między odpowiedzialnością pedagogów a ich prawami pracowniczymi.

Źródła:

https://epedagogika.pl/praca-nauczycieli-specjalistow/jaka-jest-odpowiedzialnosc-prawna-nauczycieli-i-kierownika-wycieczki-szkolnej-2785.html
https://ecrkbialystok.com.pl/aktualnosci-sg/815-dopalacze-na-wycieczce-szkolnej-postepowanie-nauczycieli-odpowiedzialnosc-ucznia-odpowiedzialnosc-nauczycieli
https://www.infor.pl/prawo/nowosci-prawne/6861673,karta-nauczyciela-2025-liczne-powazne-zmiany-od-1-wrzesnia-wynagrodzenia-czas-pracy-zastepstwa-odprawy-nadgodziny-nagrody-i-wiele-innych-nowosci.html
https://sp5chojnice.pl/wp-content/uploads/2021/11/Obowiazki-nauczyciela-podczas-wycieczki.pdf
https://samorzad.infor.pl/sektor/zadania/oswiata/607725,Wycieczka-szkolna-prawa-i-obowiazki-nauczyciela.html
https://www.bankier.pl/wiadomosc/Klopotliwe-wycieczki-szkolne-chodzi-o-wynagrodzenia-nauczycieli-ZNP-reaguje-8762489.html